Jan Machulski to postać, która na trwałe wpisała się w historię polskiego kina i teatru. Wybitny aktor, reżyser, pedagog i twórca niezapomnianych kreacji, które do dziś budzą podziw i emocje. Dla wielu z nas to niezapomniany Kwinto z kultowego Vabanku (1981) czy szarmancki kasiarz, który z gracją potrafił przechytrzyć nawet najbardziej przebiegłych przeciwników. Ale Jan Machulski to nie tylko błyskotliwe role – to także mentor, który wykształcił pokolenia młodych artystów, przekazując im swoją pasję i wiarę w siłę sztuki, to człowiek, który z pasją i zaangażowaniem kształtował polską kulturę, jednocześnie inspirując kolejne pokolenia twórców. Był aktorem, którego obecność na ekranie i scenie hipnotyzowała widzów. Jego kariera to opowieść o człowieku, który nie bał się ryzykować, eksperymentować i odkrywać nowe ścieżki artystycznego wyrazu. Jak to się stało, że chłopak z Łodzi podbił serca widzów w całej Polsce? Co kryło się za jego ekranowym wdziękiem i sceniczny talentem? Zapraszamy na podróż przez życie i twórczość Jana Machulskiego – artysty, który w każdej roli potrafił być niezapomniany.
Wczesne życie i edukacja
Jan Machulski, urodził się 3 lipca 1928 roku w Łodzi i tam też dorastał. W czasie wojny mając czternaście lat, został zmuszony do pracy w zakładach Polski Fiat. Dopiero po wojnie kontynuował naukę i w 1947 roku ukończył Państwowe Gimnazjum i Liceum Koedukacyjne Pierwszego Stopnia w Aleksandrowie Łódzkim, a w 1950 roku Państwowe Gimnazjum i Liceum im. T. Kościuszki w Łodzi. Łódź była w czasach jego młodości dynamicznym ośrodkiem kultury i przemysłu filmowego. Już od najmłodszych lat interesował się sztuką i aktorstwem. W 1954 roku ukończył studia aktorskie w Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej w Łodzi Talent i zaangażowanie szybko przysporzyły mu uznania w środowisku artystycznym. W 1971 roku Machulski ukończył reżyserię w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie.
Kariera sceniczna
Jan Machulski debiutował na scenie teatralnej w latach 50. Swoją teatralną podróż rozpoczął na deskach Teatru Dramatycznego im. Stefana Jaracza w Olsztynie (1954–1955). Następnie jego droga wiodła przez Teatr Ziemi Opolskiej w Opolu (1955–1957) i Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie (1957–1963). W tych regionalnych ośrodkach Machulski znalazł przestrzeń do rozwijania swojego talentu, grając role, które w większych miastach mogłyby pozostać poza jego zasięgiem.
Na scenie w Opolu wcielił się m.in. w Romea i Merkucja w Romeo i Julii Szekspira (1956), Hrabiego Almavivę w Cyruliku Sewilskim Pierre’a Beaumarchais (1956) oraz tytułowego Don Karlosa w dramacie Fryderyka Schillera (1957). Z kolei w Lublinie zachwycił jako von Kalb w Intrydze i miłości Schillera (1958), Emilian w Romulusie Wielkim Dürrenmatta (1960) czy Jan w Pierwszym dniu wolności Kruczkowskiego (1960). Szczególne uznanie przyniosła mu rola Długiego w sztuce Daria Fo Archaniołowie nie grają w bilard (1961), za którą zdobył nagrodę aktorską na Festiwalu Teatralnym w Kaliszu oraz stypendium we Francji, gdzie współpracował z wybitnym reżyserem Rogerem Planchonem.
W Lublinie Jan Machulski działał także w ramach zespołu Reduta 61, gdzie jako reżyser i aktor realizował ambitne projekty, w tym prapremierę sztuki Sławomira Mrożka Na pełnym morzu (1961).
W latach 1963–1966 Machulski grał w Teatrze Nowym w Łodzi, gdzie m.in. wcielił się w Mefistofelesa w Fauście Goethego (1965) i tytułowego bohatera w Wielkim Bobbym Gruszczyńskiego (1963), zdobywając kolejne nagrody i uznanie krytyków. Równocześnie zajął się reżyserią, tworząc takie spektakle jak Anioł na dworcu (1966).
W 1966 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie występował na scenach Teatru Polskiego (1966–1972) i Teatru Narodowego (1972–1974). W tym czasie wcielił się w tak różnorodne role jak Ludmir w Panu Jowialskim Fredry (1967), Edward Chamberlayne w Cocktail Party Thomasa S. Eliota (1971) czy Michajło Rakitin w Miesiącu na wsi Turgieniewa (1974). Każda z tych kreacji podkreślała wszechstronność i głębię jego talentu.
Sukcesy w kinie
Równocześnie z karierą teatralną rozwijał swoją przygodę z filmem, grając w pierwszych polskich powojennych produkcjach. Jan Machulski od początku wyróżniał się uniwersalnością – potrafił zagrać zarówno dramatyczne, jak i komediowe role, co uczyniło go jednym z najbardziej wszechstronnych aktorów swoich czasów.
W filmie Machulski zadebiutował w 1952 roku, gdy będąc jeszcze na studiach zagrał epizod w Trzech opowieściach w reżyserii Ewy Petelskiej. Pierwszą dużą rolą, która przyniosła mu popularność i uznanie krytyki była rola w Ostatnim dniu lata Tadeusza Konwickiego (1958). Film otrzymał nagrodę Grand Prix na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji, Nagrodą Główną na EXPO w Brukseli i I nagrodą na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Londynie. Potem wystąpił m.in. w filmach Wolne miasto (1958) w reżyserii Stanisława Różewicza, Daleka jest droga (1963) Bohdana Poręby, Sublokator (1966) Janusza Majewskiego, Rękopis znaleziony w Saragossie (1964) Wojciecha Hasa, Rzeczpospolita babska (1969) Hieronima Przybyła.
Największą popularność Jan Machulski zdobył w latach 80. Widzowie pokochali go za kreacje w takich produkcjach jak Vabank (1981) czy Vabank II, czyli riposta (1984), w których wcielił się w postać Henryka Kwinty – inteligentnego kasiarza o nienagannych manierach, Kingsajz (1987), Deja Vu (1989) i Vinci (2004). Filmy te, wyreżyserowane przez jego syna, Juliusza Machulskiego, stały się ikonami polskiego kina i zapisały się na stałe w kanonie rodzimej kinematografii.
W latach 80. i 90. zagrał m.in. w filmach Życie wewnętrzne (1986) w reżyserii Marka Koterskiego, Zabij mnie glino (1987) Jacka Bromskiego, Psy (1992) i Psy 2. Ostatnia krew (1994) Władysława Pasikowskiego, Kiler (1997) i Kiler-ów 2-óch (1999) Juliusza Machulskiego.
Działalność teatralna i pedagogiczna
Nie mniej ważnym aspektem życia Jana Machulskiego była praca pedagogiczna. W 1970 roku razem z żoną otworzył w Warszawie własną scenę, Teatr Ochoty – Ośrodek Kultury Teatralnej, a następnie ognisko teatralne dla dzieci i młodzieży. Machulski szefował Teatrowi Ochoty do 1996. Scena miała być miejscem edukacji młodych ludzi sztuki i miejscem spotkania twórców z publicznością.
W 1974 roku zaczął wykładać na wydziale aktorskim w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi, kształcąc kolejne pokolenia aktorów. W latach 1981–1983 oraz 1991–1996 był dziekanem wydziału aktorskiego tej uczelni. W 1999, wraz z żoną, otworzył prywatną Szkołę Aktorską im. Haliny i Jana Machulskich, działającą przy ASSITEJ – Międzynarodowym Stowarzyszeniu Teatrów dla Dzieci i Młodzieży. Jego uczniowie wspominają go jako wymagającego, ale inspirującego nauczyciela, który potrafił wydobyć z każdego maksimum talentu.
Prywatne życie
Jan Machulski był nie tylko znakomitym aktorem, ale również mężem i ojcem. W 1954 roku zawarł związek małżeński z Haliną. Jego żona, była również aktorką i wspólnie tworzyli harmonijny zespół artystyczny. Ich syn, Juliusz Machulski, stał się jednym z najważniejszych polskich reżyserów, kontynuując rodzinną tradycję artystyczną.
Ostatnie lata i śmierć
Mimo upływu lat, Jan Machulski pozostał aktywny zawodowo aż do samego końca. Zmarł 20 listopada 2008 roku w Warszawie w wieku 80 lat na zawał serca.
Miejsce spoczynku
Został pochowany w Alei Zasłużonych na na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, jednym z najważniejszych miejsc pochówku polskich artystów, intelektualistów i zasłużonych obywateli.
Jan Machulski pozostawił po sobie bogaty dorobek artystyczny, ale i wspomnienie o kimś, kto każdą rolę przekształcał w dzieło sztuki. Był jednym z najwybitniejszych polskich aktorów teatralnych i filmowych oraz cenionym reżyserem i pedagogiem. Jego bogata kariera, sięgająca kilku dekad, uczyniła go postacią, której wpływ na polską kulturę jest trudny do przecenienia. Był człowiekiem wielu talentów, odgrywającym kluczowe role zarówno na ekranie, jak i za kulisami.
W świadomości wielu pozostaje wzorem artysty, który z pasją i zaangażowaniem realizował swoje powołanie. Dzięki swojej twórczości, Jan Machulski stał się inspiracją dla kolejnych pokoleń artystów, a jego dorobek jest żywym świadectwem bogactwa polskiej kultury.
